Bata (przedsiębiorstwo)

Bata Shoe Organisation

b. T. & A. Bata (do 1931)
b. Bata a.s. (od 1931)

Państwo	Szwajcaria
Siedziba	Lozanna
Data założenia	1894
Zatrudnienie	105 770 (1942)
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bata, też Baťa lub Baťovy závody (ang. Bata Shoes) – międzynarodowy koncern obuwniczy z siedzibą w Lozannie, w Szwajcarii.

Historia

Założycielami przedsiębiorstwa w 1894 r. byli bracia Antonín i Tomáš Baťa oraz ich siostra Anna. Pierwszą siedzibą był Zlin w Czechach. Początkowo przedsiębiorstwo poza założycielami zatrudniało jeszcze trzech chałupników. Przełomem dla rozwoju przedsiębiorstwa był okres I wojny światowej, kiedy to firma otrzymała duże zamówienia od wojska, a dzienna produkcja przekroczyła 10 tys. par obuwia przy zatrudnieniu ponad 5 tys. pracowników. W 1930 w koncernie wprowadzono 40-godzinny tydzień pracy. W 1931 przedsiębiorstwo zostało przekształcone w spółkę akcyjną. Po śmierci Tomáša Baty w wypadku lotniczym w Otrokovicach pod Zlinem, w czasie rejsu do Zurychu samolotem Junkers F.13 o numerze rejestracyjnym D-1608, od 1932 przedsiębiorstwem zarządzał jego przyrodni brat Jan Antonín Baťa.

Rodzina Baty dostrzegała potencjał produkcji na dużą skalę (Tomáš Bata był np. określany „Henry Fordem z Europy Wschodniej”). Bata dywersyfikowała swoje działania angażując się w bardzo odległe od obuwnictwa dziedziny, m.in. w przemysł budowlany (od 1924 własny oddział budowlany, przekształcony w 1931 w spółkę „Zlin”; cegielnia z 1924), chemiczny, bawełniany, tekstylny, papierniczy, rolnictwo, leśnictwo, maszynowy, taboru kolejowego, lotniczy (np. Zlínská letecká společnost, a. s.), oponiarski (firma Barum), wydobywczy (2 kopalnie węgla brunatnego, np. od 1932 w Dubnanach), transport (kolejowy, lotniczy, morski i śródlądowy), hotelarstwo (w 1933 hotel Moskva w Zlinie), filmowy (studio filmowe w 1936), ubezpieczenia (od 1930 firma Atlas), działalność eksportowo-importową w prawie wszystkich branżach (w 1933 firma Kotva), wydawniczą czy plantacje kauczuku. Budowano nie tylko zakłady, lecz też infrastrukturę mieszkaniową^[1] oraz techniczną, jak np. zrealizowany w latach 1935–1938 Kanał Baty. W Zlinie wybudowano też 2 elektrownie (1913, 1921), ciepłownię (1931), gazownię (1931), stadion (1940), kąpielisko (1939), korty tenisowe, szpital (1927–1936), szkoły (m.in. techniczną (1937), handlową (1937), zarządzania (1938), projektantów obuwia (1939), pilotażu), przedszkola, biblioteki, kino na 2–3 tys. widzów (1932)^[a], domy towarowe (1927, 1931), sklepy spożywcze, kościoły – ewangelicki (1937) i katolicki, muzeum obuwia (1930), cmentarz (1932) itd. 25 lutego 1939 r. firma Bata, poprzez spółkę komandytową HUMUS, odkupiła od spadkobierców Jánosa Ferenca Pálffy’ego zamek w Bojnicach wraz z obsługującym go gospodarstwem, tamtejszym uzdrowiskiem oraz 11 tys. ha gruntów (w przeważającej części lasów).

Bata ma zakłady produkcyjne w 27 państwach, sklepy zaś w ponad 50. Szacuje się, że w historii przedsiębiorstwa sprzedano 14 mld par butów.

Chronologicznie przedsiębiorstwo było zarządzane kolejno ze Zlinu, Londynu, Nowego Jorku, od 1964 z Toronto, a od 2002 z Lozanny.

Historia Baty w Polsce

W Polsce międzywojennej w 1929 przedsiębiorstwo powołało Polską Spółkę Obuwia Bata S.A. w Krakowie, o kapitale akcyjnym 3 mln zł, który został podzielony na 12 tys. akcji po 250 zł^[2], oraz:

• od 1932 zakłady produkcyjne w Chełmku koło Chrzanowa, znane w okresie powojennym jako Południowe Zakłady Obuwia (1947–1959), Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego „Chełmek” (1959–1990), Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego „Chełmek” S.A. (1991–2003), obecnie nie funkcjonują^[3],
• od 1939 zakłady w Radomiu, w okresie okupacji jako Bata Schuh- und Leder Werke, Radomskie Zakłady Obuwia (od 1948), później Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Radoskór” (1959–1999), które obecnie nie funkcjonują.

Do przedsiębiorstwa Bata należał też uruchomiony w 1931 zakład niemieckiej filii koncernu pn. Niemieckie Zakłady Obuwnicze Bata S.A. (Deutsche Schuh Aktiengesellschaft Bata) w ówczesnym Ottmuth na niemieckim Górnym Śląsku, do którego w 1933 przeniesiono też z Berlina siedzibę zarządu filii. W 1938 zmieniono nazwę zakładu na Śląskie Zakłady Obuwnicze OTA Otmęt S.A. (OTA Schlesische Schuh-Werke Ottmuth A.G.). Produkcję wznowiono w 1946. Kolejne nazwy to: Fabryka Obuwia OTA w Otmęcie – Tymczasowy Zarząd Państwowy (1945–1948), Śląskie Zakłady Obuwia (1948–1962), Śląskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Otmęt” (1962–1999). Obecnie sukcesorem zakładów jest kilku mniejszych producentów obuwia. Miejscowość Otmęt w 1961 została wchłonięta przez pobliskie Krapkowice^[4].

W 1943 działały też dwa podmioty gospodarcze:

• Bata Schuhhandelsgesselschaft mbH w Gdańsku
• Ostschuh GmbH w Wilnie

W 1995 Bata reaktywował w Polsce spółkę dystrybucji obuwia, z siedzibą w Warszawie.

Specyfika Baty

Jej elementem jest wdrażana przez rodzinę Baty, zwłaszcza w okresie międzywojennym, idea „kapitalizmu z ludzką twarzą”, tanich i dobrej jakości wyrobów przy zapewnieniu godziwych warunków pracy i płacy oraz życia pracowników, dla których tworzono całą infrastrukturę komunalną. Model macierzystych zakładów w Zlinie przenoszono do wielu miejsc w świecie, m.in. do:

• 1930 – Otrokovice Baťov (Czechy),
• 1931 – Bošany (Słowacja), Borovo-Vukovar (Chorwacja), Ottmuth (Niemcy, obecnie Krapkowice, Polska), Konnagar-Hooghly (Indie), Bataganj-Digha (Indie), Bangalore (Indie),
• 1932 – Möhlin (Szwajcaria), Chełmek (Polska), Heillecourt (Francja), Bataville (Francja), East Tilbury (Anglia),
• 1933 – Třebíč-Borovina (Czechy), Batadorp-Best (Holandia),
• 1934 – Batizovce (obecnie Svit) (Słowacja), Batanagar (Indie), Konagar (Syria, obecnie Liban), Bagdad (Irak),
• 1935 – Nové Zámky (Słowacja), Napajedla (Czechy), Klang (Malezja),
• 1936 – Belcamp (USA), Aleksandria-Mansurieh (Egipt),
• 1937 – Singapur,
• 1938 – Baťovany (obecnie Partizánske) (Słowacja), Liptovský sv. Mikuláš (Słowacja), Zruč nad Sázavou (Czechy), Batavia-Kalibata, obecnie część Dżakarty (Indonezja), Batapur (Pakistan),
• 1939 – Sezimovo Ústí (Czechy), Dhaka (Bangladesz), Gwelo (Rodezja, później Modrat, Zimbabwe), Pinetown (RPA), Nairobi-Limur (Kenia), Chosica (Peru), Sandak (Meksyk), Batawa (Kanada), Batatuba (Brazylia), Lima (Peru), Batafler Peñaflor-Santiago de Chile (Chile), Lahore (Indie, obecnie Pakistan), Casablanca (Maroko),
• 1940 – Kongo Belgijskie, Quillacollo (Bolivia), Dakar (Senegal), Port-au-Prince (Haiti), Hajfong (Wietnam),
• 1941 – Martfű (Węgry), Mariápolis (Brazylia), Gautemala, Manila (Filipiny)^[5][6],
• 1942 – Batapur (Pakistan),
• 1952 – Faridabad (Indie),
• 1953 – Bataguassu (Brazylia),
• 1958 – Nova Andradina (Brazylia),
• 1961 – Mornington (Australia),
• 1962 – Dhamrai-Tongi (Bangladesz),
• 1963 – Batayporã (Brazylia), Anaurilândia (Brazylia)^[7]
• lata 60. XX w. – Maipú-Santiago (Chile).

Pewnym wzorcem w zakładaniu osiedli przemysłowych była Fordlandia w Aveiro, w brazylijskim stanie Pará, który to projekt ostatecznie nie powiódł się.

Ważnym elementem strategii biznesowej Baty i jego programu inwestycyjnego oraz istotnym działaniem marketingowych było utworzenie dużej, szybko rosnącej własnej sieci sprzedaży. Od końca 1920 przedsiębiorstwo rozpoczęło tworzenie własnej dużej sieci domów towarowych. Dzięki typowym projektom architektonicznym natychmiast stały się charakterystyczną formą sprzedaży firmy Bata. Pierwszy powstał na pl. Wacława w Pradze (1928–1929), następne m.in. w Karlovych Varach (1929), Brnie (1929–1930)^[b], Kolínie (1930), Ostrawie (1931), Mariańskich Łaźniach (1931), Kromieryżu (1931), Mielniku (1931), Libercu (1931–1932), Ołomuńcu (1932), Łuczeńcu (1932), Użhorodzie (1932), Bratysławie (1932), Šumperku, Chomutovie (1933), Cieplicach (1933), Pieszczanach (1935), Igławie (1935), Pilźnie, Mladá Boleslav, i w Amsterdamie (1938) oraz w Wiedniu.

Rodzina Baty należała do grona najbogatszych w ówczesnym świecie.

Obecnie specyfiką Baty jako zjawiskiem naukowym zajmują się historycy, socjolodzy, urbaniści i architekci, publikując swe prace oraz dyskutując na szeregu konferencji naukowych, jak np. 24–25 marca 2011 w Pradze, 8 października 2011 w Chełmku oraz 13–14 września 2012 w Zlinie.

Wykaz miejscowości Baty

Miejscowości założone przez rodzinę Bata, ułożone w porządku alfabetycznym:

• Batadorp-Best, Holandia (1933),
• Batafler Peñaflor-Santiago de Chile, Chile (1939),
• Bataganj, Digha, Indie (1931),
• Bataguassu, Brazylia (1953),
• Batanagar, Indie (1934),
• Batapur, Pakistan (1938),
• Batatuba, Brazylia (1939),
• Bataville, Francja (1932),
• Batawa, Kanada (1939),
• Batayporã, Brazylia (1963),
• Batizovce, obecnie Svit, Słowacja (1934),
• Baťov-Otrokovice, Czechy (1930),
• Baťovany, obecnie Partizánske, Słowacja (1938).

Ciekawostki

• Interesującym architektonicznie jest 16-piętrowy budynek z 1938 zarządu przedsiębiorstwa w Zlinie, tzw. budynek nr 21, ówcześnie najwyższy w Czechosłowacji, drugi w Europie. Ewenementem na skalę światową jest zainstalowana tam jedna z wind, mieszcząca mobilny gabinet szefa firmy (6x6 m) wraz z klimatyzacją, telefonem oraz ciepłą i zimną wodą. Po renowacji z 2004 w budynku znajdują się urzędy – wojewódzki i skarbowy.
• W 1936 plan urbanistyczny miasta opracował Le Corbusier, który nie doczekał się jego realizacji.
• Innowacyjny przemysłowiec Tomáš Baťa jako jeden z pierwszych dostrzegł możliwości transportu lotniczego. Paradoksalnie, w samolocie zakończył swoje życie. Od 1924 zakłady Baty dysponowały całą flotyllą samolotów: Aero A.35 (5 sztuk), Aero A-38 (2), Albatros (4), Avia B.22 (1), Avia/Fokker F.VII6/3n (2), Blackburn Bluebird (1), Cierva C.30 Autogiro (1)^[8], De Havilland Dragon (1), De Havilland Moth (2), De Havilland Puss Moth (3), Heath LNB-4 Parasol (1), Junkers F.13 (2), Lockheed L-10A Electra (2), Rearwin 4000 Junior (1), Stinson SR Reliant (1), Spartan Cruiser II (2), Taylorcraft Club E-2 (1) oraz Zlin Z.XII (21)^[9].
• 2 listopada 1944 zakłady w Zlinie zostały częściowo zbombardowane przez lotnictwo Stanów Zjednoczonych.
• Obecnie Bata swoje buty projektuje głównie w Paryżu i Nowym Jorku, zaś produkuje w Bangladeszu, Pakistanie, Indiach, Indonezji, Sri Lance, Malezji, zaś w Europie, jedynie w Holandii (obuwie ochronne)^[10].
• W 1979 powstała Fundacja Tomáša Baťy (Thomas Bata Foundation/Nadace Tomáše Bati), z siedzibą w Zlinie.
• Uniwersytetowi w Zlinie nadano imię Tomáša Baťy (Univerzita Tomáše Bati ve Zlíně).
• Imieniem Thomasa J. Baty nazwano budynek biblioteki uniwersytetu Trent (Trent University) w Peterborough w kanadyjskim stanie Ontario.
• W Zlinie imię Tomáša Baťy nosi Szpital Wojewódzki (Krajská nemocnice T. Bati).
• W okresie międzywojennym wydano płytę pt „Odkaz Tomáše Bati” (Przekaz Tomáša Baťy), z jego przesłaniem^[11].
• W latach 1932–1933 firma Bata była właścicielem pełnomorskiego frachtowca – s.s. „Morava” (3463 BRT), oraz w okresie 1932–1935 niewielkiej jednostki „Little Evy” (461 BRT), dopuszczonej do pływania jedynie na Bałtyku i Morzu Północnym.

Szefowie przedsiębiorstwa

Baťa (1894–1945)

• 1931–1932 – Tomáš Baťa, szef
• 1932–1945 – Jan Antonín Baťa, szef

Bata Shoe Organization (od 1945)

• 1945–1984 – Tomáš Jan Baťa, CEO
• od 1984 – Thomas George Baťa, CEO

Zobacz też

• Muzeum Butów Baty w Toronto (Bata Shoe Museum)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Mariusz Szczygieł: Gottland, Wydawnictwo Czarne Wołowiec 2006
• Zdeněk Pokluda: Ze Zlína do světa: příběh Tomáše Bati, Nadace Tomáše Bati Zlin 2004, 62 s.
• Magdalena Matkowska-Jerzyk: Silne hasła. Zagadnienia lingwistyczne związane z działalnością zakładów Tomáša Bati, Wrocław - Kraków 2023, s. 9-31.

Linki zewnętrzne

• Strona przedsiębiorstwa
• Fundacja Tomáša Baťy
• Historia koncernu Baty
• The Bata Empire, mapy rozwoju imperium Baty
• Muzeum obuwnictwa w Zlinie (Obuvnické muzeum)
• Dom Pamięci Baty w Chełmku
• Encyklopedia Baty
• Zlin – od butów do mekki funkcjonalizmu
• Agnieszka Wołodźko: Zlín – prywatna rewolucja Tomasza Baty. intertekst.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
• trzy materiały nt Batofili
• Michał Mądracki: Fenomen szewca, który bez butów chodził. biznes.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-31)].
• plakat z konferencji w Pradze pt „Miasta zakładowe Koncernu Baty” (Company Towns of the Baťa Concern, 24–25 marca 2011)
• Przedziwna historia butów Bata
• Mariusz Szczygieł: Bata Szewc świata, Gazeta Wyborcza – 13 czerwca 2002
• Bata Reminiscence and Resource Centre in East Tilbury
• Tomáš Bata 1876–1932, Projekt Uniwersytetu imienia Tomáša Baťy w Zlinie. tomasbata.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-25)].
• Historia Szpitala Tomáša Baťy w Zlinie 1927-2002 (Baťova Nemocnice ve Zlíně 1927-2002)

Filmy

• film dokumentalny Czeskiej TV – Zlinski wieżowiec (Zlínský mrakodrap)
• Firma Bata i jej Zlin (Firma Bata a jejich Zlin)
• Jan Bata – nasz wielki obywatel, właściciel i kosmopolita (Jan Antonin Bata – nas velky obcan, vlastenec a kosmopolita)
• Jan Bata – Brazylijskie ślady (Jan Antonín Baťa – Brazilské stopy)