Max Planck

Max Planck
Irudi gehiago
Geheimrat (en) 1908 - katedradun 1885 -
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Max Karl Ernst Ludwig Planck
Jaiotza	Kiel, 1858ko apirilaren 23a
Herrialdea	Alemaniar Inperioa  Hirugarren Reicha  Weimarko Errepublika Bizone
Bizilekua	Kiel Munich
Heriotza	Göttingen, 1947ko urriaren 4a (89 urte)
Hobiratze lekua	Stadtfriedhof Göttingen (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: miokardio infartu akutua
Familia
Aita	Wilhelm von Planck
Ezkontidea(k)	Marie Merck (en)
Seme-alabak	ikusi Erwin Planck (en) Karl Planck (en)
Anai-arrebak	ikusi Hugo Planck (en)
Hezkuntza
Heziketa	Berlingo Humboldt Unibertsitatea Maximiliansgymnasium München (en) Frederiko Gilen Unibertsitatea Municheko Unibertsitatea (1874 -
Tesia	Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie (en)
Tesi zuzendaria	Alexander von Brill (en)
Doktorego ikaslea(k)	Richard Becker (en) Max von Laue Moritz Schlick Max Abraham (en) Walther Bothe Walter Gordon (en) Hilde Heinicke (en) Gustav Hertz Heinrich Karstens (en) Karl Körner (en) Erich Kretschmann (en) Isidor Israel Malkin (en) Walther Meissner (en) Walter Schottky Erich Schumann (en) Wilhelm Wenzel (en) Karl Erich Hupka (en) Eduard Grüneisen (en)
Hizkuntzak	gaztelania alemana
Irakaslea(k)	Philipp Ludwig von Seidel Gustav Bauer (en)
Ikaslea(k)	ikusi Max Abraham (en) Walther Bothe Gustav Hertz Max von Laue Walther Meissner (en) Moritz Schlick Walter Schottky
Jarduerak
Jarduerak	fisikari teorikoa, unibertsitateko irakaslea, fisikaria eta filosofoa
Parte-hartzailea 1st Solvay Conference on Physics (en) 5th Solvay Conference on Physics (en)
Lantokia(k)	Munich
Enplegatzailea(k)	Berlingo Humboldt Unibertsitatea Municheko Unibertsitatea  (1880 -  1885) Kielgo Unibertsitatea  (1885 -  1889) Frederiko Gilen Unibertsitatea  (1889 -  1927)
Lan nabarmenak	ikusi Plancken legea Planck-en konstante
Jasotako sariak	ikusi Fisikako Nobel Saria  (1918) Adlerschild des Deutschen Reiches  (1928ko apirilaren 23a) Max Planck domina  (1929) Goethe Saria  (1945) Copley Domina  (1929) Arteetan eta Zientziatan Merituaren Ordena Lorentz Medal  (1927) Harnack medal  (1933) Helmholtz Domina  (1914) Bavarian Maximilian Order for Science and Art  (1925) Liebig Medal  (1921) Franklin domina  (1927) honorary doctor of the University of Athens honorary doctorate from the University of Cambridge honorary doctorate of the University of Glasgow Honorary doctor of the Technical University of Berlin Guthrie Lecture  (1932) Goethe Medal for Art and Science Foreign Member of the Royal Society  (1926ko apirilaren 29a)
Kidetza	AGV München (en) Deutsche Physikalische Gesellschaft (en) Prusiako Zientzien Akademia Kaiser Wilhelm Society (en) Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft (en) Linzeen Akademia Royal Society Zientzien Bavariar Akademia Saxon Academy of Sciences and Humanities (en) Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia Hungariako Zientzien Akademia Zientzien Pontifize-Akademia Sondershäuser Verband (en) San Petersburgoko Zientzien Akademia Sobietar Batasuneko Zientzien Akademia Suediako Zientzien Errege Akademia Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Zientzien Errusiar Akademia Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia Amerikako Sozietate Filosofikoa Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala Accademia delle Scienze di Torino Shevchenko Scientific Society (en)
Musika instrumentua	pianoa txeloa organoa
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Luteranismoa
Alderdi politikoa	German People's Party (en)

Max Karl Ernst Ludwig Planck (Kiel, Alemania, 1858ko apirilaren 23a - Göttingen, Alemania, 1947ko urriaren 4a) fisikari alemaniarra izan zen. Teoria kuantikoaren sortzaile, eta pasa den mendeko fisikari onenetarikotzat jotzen da.

Bizitza eta obra

Planck familia intelektual eta tradizional baten barruan jaio zen. Aitaren aldeko birraitona, Gottlieb Planck (1751-1833), eta aitona, Heinrich Ludwig Planck (1785-1831, teologia katedradun izan ziren Göttingenen; aita, Wilhelm Johann Julius von Planck (1817-1900), Kiel eta Munichen, zuzenbide katedraduna ere izan zen. Osaba, Gottlieb Planck (1824-1907), abokatu izan zen Göttingenen, eta Alemaniako Kode Zibilaren aitetako bat.

1858ko apirilaren 23an jaio zen Kielen, Julius Wilhem eta bere bigarren emaztearen, Emma Patzig-en (1821-1914) ezkontzatik. Lau neba-arreba zituen (Hermann, Hildegard, Adalbert eta Otto) eta anaiorde bat (Hugo) eta arrebaorde bat (Emma), aitaren lehen ezkontzarenak. Lehenengo sei urteak Kielen eman zituen, eta, ondoren, familia Munichera joan zen bizitzera. Han Maximilians-Gymnasium-en matrikulatu zen. Bere ikaskideak Municheko familia ezagunen seme-alabak ziren, Besteak beste, Heinrich Merck bankariaren semea eta Oskar Miller, geroago Deutsches Museum-en sortzaileetako bat. Hamasei urterekin Schulabschluss edo graduazioa lortu zuen. Musikarako talentua erakusten zuenez, organoa, pianoa eta txeloa jotzen zituen; filosofia klasikoa eta zientziak ere gustatzen zitzaizkion.

Zalantza izan zuen orientazio akademikoa aukeratzeko orduan; beraz, Philipp von Jolly fisikako irakasleari galdetu zion, eta hark erantzun zion fisikan funtsezkoa aurkitua zegoela eta hutsune gutxi gelditzen zirela betetzeko (bere garaiko beste fisikari askok partekatzen zuten ikuskera). Planckek erantzun zion ez zuela mundu berriak aurkitzeko interesik, baizik eta fisikaren oinarriak ulertzeko; azkenean, gai horretaz jarraitzea erabaki zuen.

Planck, 1874/1875 ikasturterako, Municheko Unibertsitateko Fisika Fakultatean matrikulatu zen. Han, Jolly irakaslearen gidaritzapean, Planckek bere esperimentuak gidatu zituen (adibidez, platino beroaren bidez hidrogenoa barreiatzeari buruzkoa), ikasketak fisika teorikora bideratu aurretik. Ikasketez gain, unibertsitateko koruko kide izan zen, eta, 1876/1877an, Die Liebe im Walde opereta prestatu zuen. 1877an, beste bi kiderekin, bidaia bat egin zuen Italian zehar, Venezia, Florentzia, Genova, Pavia, Como eta Luganoko aintzirak bisitatuz, baita Maggiore aintzira, Brescia eta Gardako aintzira ere.

1877/1878 ikasturtea Berlinen egin zuen, Friedrich-Wilhelm Unibertsitatean. Bertan, Hermann von Helmholtz eta Gustav Kirchhoff fisikari ospetsuen ikasketak jaso zituen, dagoeneko Munichen ezagutu zituenak. Helmholtz-i buruz, Planckek esan zuen ez zituela klaseak prestatzen, etengabe huts egiten zuela kalkuluetan, eta, hala, behin eta berriz aldatzen zuela arbelean idatzita zegoena eta ikasleak bezain aspertua zirudiela. Emaitza zen ikasle gutxi geratzen zirela ikasgelan. Azkenean, hiru ikasle baino ez ziren geratu, besteak beste, Planck bera eta geroago astronomoa izango zen Rudolf Lehmann-Filhés.

Kirchhoff-i buruz zioen, klaseak zehatz-mehatz prestatuta bazeuden ere, sarritan idorrak eta monotonoak zirela, eta nahiz eta ikasleek irakaslearen jakinduria handia miretsi uste zuten ez zuela trebetasun erretorikorik eta aspergarria zela^[1][2].​​ Irakasle gisa Helmholtz-i buruz iritzi ezkorra izan arren, lagun izan zuen. Garai hartan, Rudolf Clausiusen lana aztertu zuen, zeinarengandik miretsi zuen termodinamikaren printzipioei buruzko diskurtso ulergarria eta argitasuna. Gai horretan egin zuen lan doktoretza-tesia prestatzeko. Tesi horri Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie (Termodinamikaren bigarren printzipioari buruz) izenburua eman zion, eta 1879an aurkeztu zuen, Munichen, hogeita bat urterekin. 1880an, Munichera itzuli zen unibertsitatean irakasle gisa aritzeko. 1889an, Berlinera itzuli zen, eta 1892tik Fisika Teorikoko katedraren zuzendari izan zen.

Berlingo Unibertsitatean irakasle

Berlinen, Planck bertako fisika elkartean sartu zen. Geroago, hauxe idatzi zuen: «Garai hartan, ni nintzen, funtsean, han zegoen fisikari teoriko bakarra; gauzak ez ziren errazak izan niretzat, entropia aipatzen hasi bainintzen, baina hori ez zegoen oso modan, mamu matematikotzat hartzen baitzen»^[3].​ Bere ekimenari esker, Alemaniako fisikako tokiko elkarteek batu ziren 1898an, Deutsche Gesellschaft Physikalische (DPG) (Alemaniako Fisika Elkartea) eratzeko, eta Planck presidente izan zen 1905etik 1909ra.

Hasieran, termodinamikari buruzko ikerketak egin zituen batez ere, Boltzmannen ikerketak jarraituz. Gorputz beltzen neurketa termikoan energiaren banaketa espektrala teorikoki argitzeko egin zituen esperimentuen ondorioz, energiaren jarraitutasun ezaren hipotesia azaldu, eta quantumak definitu zituen (1900). Teoria hori da fisika modernoaren oinarrizko hipotesietako bat.

Planck irakasle izan zen Berlinen 37 urtez, eta bere ikasleek estimatzen zuten maisu gisa. Lise Meitnerren arabera, «lehorra, inpertsonala» zen; «notarik erabili gabe, akatsik egin gabe, inoiz entzun dudan irakaslerik onena». Graduatutako ikasleak 20 baino ez ziren izan, baina horien artean daude:

1897 Max Abraham (1875–1922)

1904 Moritz Schlick (1882–1936), Vienako Zirkuluaren fundatzaile

1906 Walther Meißner (1882–1974)

1906 Max von Laue (1879–1960), Fisikako Nobel Saria 1914an

1907 Fritz Reiche (1883–1960)

1907 Lise Meitner (1878-1968)

1912 Walter Schottky (1886–1976)

1914 Walther Bothe (1891–1957), Fisikako Nobel Saria 1954an

Alemaniako Fisika Elkartea eta Zientziaren Aurrerapenerako Elkartea

1905etik 1909ra, Planck izan zen Deutsche Physikalische Gesellschaft (Alemaniako Fisika Elkartea) erakundearen buru. 1913an, Berlingo Unibertsitateko buru jarri zen. 1918an, Fisikako Nobel Saria jaso zuen mekanika kuantikoaren sorreragatik. 1930etik 1937ra, Planckek Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (KWG) zuzendu zuen, Kaiser Wilhelm elkartea, Zientziaren Aurrerapenerako Guillermo enperadorearen elkartea).

Bigarren Mundu Gerra, Erwin Planck semea eta heriotza

Bigarren Mundu Gerran, Planck saiatu zen Adolf Hitler konbentzitzen zientzialari juduen lana ahalbide zezan, baina ez zuen arrakasta handirik izan^[4].​ Nazien erregimenak eta gerrak gogor astindu zuten Planck familia. Erwin Planck semea naziek hil zuten, 1945eko urtarrilaren 3an; nahiz eta, semearen bizia salbatzeko, Max Planckek indultua eta kemena eskatu Hitlerri. Galera handi hori beste batekin batera gertatu zen, eta, hori ere, sufritu berria zuen: Berlin-Grünewaldeko etxea (eta harekin batera liburutegi osoa, milaka liburuki eta eskuizkribu berreskuraezinekin) erre, eta erabat suntsitu zen, 1944ko otsailean aire-bonbardaketa baten ondorioz^[2].

1947ko urriaren 4an, Gottingenen, Max Planck hil ondoren, KWGk izena aldatu zuen Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (MPG) ezarriz (Max Planck Elkartea).

Ondarea

Plancken aurkikuntzek, gerora beste zientzialari batzuek egiaztatu zituztenek, fisikaren eremu guztiz berri baten sorrera ekarri zuten, mekanika kuantiko izenaz ezaguna, eta, energia atomikoa gisako eremuetan, ikertzeko zimenduak eman zituzten. 1905ean, Albert Einsteinek erradiazio elektromagnetikoaren kuantifikazioari buruz azaldu zituen ideien garrantzia aitortu zuen, eta Einsteinekin lankidetzan aritu zen bere ibilbidean.

Ekarpen zientifikoak

Hasieran, komunitate zientifikoak ez zuen aintzat hartu, baina beroaren teoriaren azterketan sakondu zuen, eta, bata bestearen atzetik, Josiah Willard Gibbsek aipatu zituen printzipio berak aurkitu zituen (aurrez ezagutu gabe, ez baitziren zabaldu). Clausiusek entropiari buruz zituen ideiek espazio nagusi bat hartu zuten bere pentsamenduetan.

1900ean, Max Planckek gorputz beltzaren erradiazioaren espektro-legea aurkitu zuen (1901ean argitaratua^[5]), uhin-luzera handietan (maiztasun baxuetan) funtzionatzen duen Rayleigh-Jeans-en legea eta uhin-luzera txikietan (maiztasun altuetan) lan egiten duen Wien-en legea bateratzen saiatuz. Bere funtzioa uhin-luzera guztietarako datuetara nabarmen egokitzen zela uste izan zuen.

Rayleigh-Jeans-en legea zuzentzea bereziki garrantzitsua da, oinarri teoriko sendo baten gainean eraikita baitago: termodinamika, garai hartan ezagutzen zen gisa, baina akats handia du uhin-luzera laburretan: hondamendi ultramorea. Puntu horrek iradokitzen du termodinamika oker dagoela. Hori dela eta, termodinamika ordezkatuko zuen oinarrizko teoria berri bat egiten saiatu zen Planck.

Rayleigh-Jeansen legeak eta Plancken legeak energiaren ekipamenduaren teorema erabiltzen dute, eta osziladore bat maiztasun bakoitzarekin bat etortzea eragiten dute. Rayleighek suposatzen du osziladore guztiak berdin kitzikatuta daudela. Haren legeak iragartzen du uhin-luzera oso laburreko osziladoreak oso kitzikatuta daudela, baita tenperaturan ere.

1900eko abenduaren 14an, Alemaniako Fisika Elkartean, funtsezko konstante^[6] baten aurkikuntza azaldu zuen, Plancken konstantea deitua eta fotoi baten energia kalkulatzeko erabilia. Horrek esan nahi du erradiazioa ezin dela modu jarraituan igorri edo xurgatu, baizik eta une jakin batzuetan bakarrik eta kuantu edo fotoi esaten zaien kantitate txikietan. Kuantu edo fotoi baten energia erradiazioaren f maiztasunaren araberakoa da:

${\displaystyle E=hf}$

non E energía den, f hari lotutako uhin elektromagnetikoaren maiztasuna eta h Plancken konstantea, zeinaren balioa 6,626 × 10-34 J*s edo 4,13 × 10-15 eV*s den.

Gorputz batek, tenperatura jakin batean, igortzen duen erradiazio elektromagnetikoaren legea (Plancken legea izenekoa) bihurtu zen gorputz beltz baten igorpen-espektroa azaltzen duen mekanika kuantikoaren oinarrietako bat, eta handik urte batzuetara sortu zen, Albert Einstein eta Niels Bohr-en laguntzarekin, beste batzuen artean.

Aukeratutako lanak

Idatziak eta hitzaldiak

• Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie (Termodinamikaren bigarren printzipioari buruz). Ackermann, Múnich 1879. (Doktore-tesia)
• Gleichgewichtszustände isotroper Körper in verschiedenen Temperaturen (Gorputz isotropikoen oreka-egoerak tenperatura desberdinetan). Ackermann, Múnich 1880. (Gaitze-tesia)
• Das Weltbild der neuen Physik (Fisika berriaren mundu-ikuskera). Hitzaldia, 1929ko otsailaren 18an, Leideneko Unibertsitateko Fisika Saila
• Vom Wesen der Willensfreiheit und andere Vorträge (Erabakimen askearen izaerari eta beste dokumentu batzuei buruz), Armin Hermann, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt, 1990, argitaratua ISBN 3-596-10472-6.
  Edukia: «Plancken konstantearen aurkikuntzaren historia, Hamilton-en printzipioa, argiaren izaera, kausalitatea eta erabakimen askea, Zientzien Prusiar Akademian emandako diskurtsoa, hautespen askearen izaerari, erlijioari eta zientziari, determinismoari edo indeterminismoari, zientziaren arazo nabarmenei, zientzia zehatzen zentzuari eta mugei buruz».
• «Nora doa zientzia?», 1941

Aldizkarietako artikuluak

• Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung (Wienen legearen hobekuntza bati buruz). Verhandlungen der Deutschen physikalischen Gesellschaft. 2, 1900, S. 202–204. Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung. (Ingelesezko bertsioa badago hemen: On an Improvement of the Wien's Law of Radiation).
• Zur Theorie des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspektrum (Espektro normalaren energia-erradiazioaren banaketa-legearen teoriaz). Verhandlungen der Deutschen physikalischen Gesellschaft. 2, 1900, S. 237–245. Zur Theorie des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspektrum Txantiloi:Wayback. (Ingelesezko bertsioa badago hemen: On the Theory of Energy Distribution Law of the Normal Spectrum Radiation).
• Über das Gesetz der Energieverteilung im Normalspektrum. Annalen der Physik. 4, 1901, S. 553–563. (Ingelesezko bertsioa badago hemen: On the Energy Distribution Law in the Normal Spectrum Radiation).

Albert Einsteinekin harremana

1905ean, Albert Einstein ezezagunaren erlatibitatearen teoriari buruzko lehen azterketak argitaratu ziren, eta Planck izan zen teoria zientifiko berri horren garrantzia berehala onartu zuen zientzialari bakarrenetakoa.

Planckek ere asko lagundu zuen teoria hori zabaltzen. Einsteinek argiari buruz (fotoia) egindako hipotesia, 1902an Philipp Lenardek efektu fotoelektrikoari buruz egindako aurkikuntzan oinarritua, baztertu egin zuen hasieran Planckek, baita James Clerk Maxwellek elektrodinamikari buruz egindako teoria ere.

1910ean, Einsteinek tenperatura baxuetan bero espezifikoak duen ezohiko portaera zehaztu zuen, fisika klasikoaren azalpenari aurre egiten dion fenomeno baten beste adibide gisa. Fisikan agertzen ziren kontraesanak argitzeko, Planck eta Walther Nernstek Solvay konferentzia antolatu zuten Bruselan 1911n. Bilera horretan, Einsteinek, azkenean, bere ikerketez eta zalantzez konbentzitu zuen Planck. Une hartatik aurrera, adiskidetasun handia izan zuten elkarrean artean, eta Berlingo Unibertsitateko fisikako irakasle izendatu zuten Albert Einstein; Planck, berriz, dekano izan zen.

1918an, Fisikako Nobel Saria eman zioten, «teoria kuantikoaren aurkikuntzarekin fisikaren aurrerapenean jokatutako paperagatik».

Max Planck eta Lehen Mundu Gerra

Lehen Mundu Gerraren hasieran, Planckek bere egin zuen jendearen gogo orokorra, eta hau idatzi zuen: «Izugarria izatetik haratago, bada ustekabeko gauza handi eta eder bat ere: alderdi guztiak bateratzearen aldeko barne-arazo politiko zailenei irtenbide leuna ematea (eta)... ona eta zintzoa den guztia goraipatzea»^[7][8].

Hala ere, Planck abstenitu egin zen nazionalismoaren muturrei zegokionaren aurrean. 1915ean, Italia potentzia aliatuekin bat egiteko zorian zegoela, aldeko botoa eman zuen Italiako lan zientifiko bati buruz. Lan horrek Zientzien Prusiar Akademiaren sari bat jaso zuen, non Planck lau presidente iraunkorretako bat izan baitzen.

Planckek «93 intelektualen manifestua» ere sinatu zuen, gerra propaganda-dokumentu polemiko bat (Einsteinek, berriz, jarrera bakezale hutsa izan zuen, eta ia kartzelatu egin zuten, eta Suitzako herritartasunak soilik salbatu zuen). Baina, 1915ean, Planckek, Hendrik Lorentz fisikari herbeheretarrarekin hainbat bilera egin ondoren, Manifestuaren zati batzuk atzera bota zituen. Gero, 1916an, Alemaniako anexionismoaren aurkako deklarazio bat sinatu zuen.

Tradizio jakin baten defendatzailea ala progresista?

Planckek beti errespetatu zuen hierarkia, baina, zalantzarik gabe, bere uste sendoak defendatu zituen uneko iritzien aurrean. Behin baino gehiagotan adierazi zuen bere abertzaletasuna, eta monarkiaren alde egin zuen Lehen Mundu Gerra baino lehen, baita gerra garaian ere.

1895ean, Léo Arons akademikoa defendatu zuen, nahiz oposizioko alderdi batekoa izan, eta hori orduko Kultura eta Hezkuntza ministroaren aholkuaren aurka egin zuen. Halaber, emakumeentzako goi-mailako hezkuntzarako sarbidea sustatu zuen, Lise Meitner-ena barne.

Gerra arteko urteetan, aktiboki parte hartu zuen Alemaniako bizitza intelektuala berreraikitzen, eta estatuaren edo fundazio pribatuen diru-laguntza handiak lortu zituen. Politikoki, nahiko kontserbadorea izaten jarraitu zuen, boterea tokian bertan defendatzen eta sufragio unibertsalaren aurka egonez. Hala ere, behin baino gehiagotan, uko egiten dio zientzia-alorrekoak ez diren gaieu buruz hitz egiteari. Gogor argudiatzen du oinarrizko ikerkuntzaren alde, Johannes Starken aurka eginez, nazien eraginarekin hazten ari baita harena ere.

Antisemitismoaren sorrera zenbait zientzialari handirengana iristen hasia da; haien artean ezagunena, Einstein da. 1933an, Adolf Hitler Reicharen kantziler bihurtu zen, eta Planckek funtsezko postuak bete zituen zenbait erakundetan, «Kaiser-Wilhelm» institutua barne, finantza-botere jakin bat zuen zientzia-elkartea. Orduan, Führer-en politika pragmatismo-maila batekin modera dezakeela pentsatzen du. Beraz, ez dio zuzenean botereari aurka egiten, eta diskrezioaren alde egiten du. Bere esku-hartze publiko batzuk neurrizkoak dira. 1933ko martxoan, Einsteinek, Estatu Batuetara egindako bidaia batean, iragarri zuen ez zela Alemaniara itzuliko arrazoi politikoengatik. Planckek, pribatuan, adierazi zuen ez zegoela ados erabaki horrekin, eta uste zuen ondorioak kaltegarriak izan zitezkeela oraindik Alemanian zeuden zientzialari juduentzat. 1933ko maiatzean, Adolf Hitlerrekin bildu zen, Alemaniaren interesean bere lankide juduak defendatzen saiatzeko, baina ez zuen lortu. Bere azken diskurtsoak aukeratutako ildoan mantentzen dira, nolabaiteko anbiguotasuna nahastuz oposizioan: hala, erlatibitatea behin baino gehiagotan goraipatzen du, egilea aipatu gabe. Hala ere, emaitzak positiboak izan ziren lehen urteetan: atzera bota zuen Johannes Stark institutu garrantzitsu bateko zuzendari izendatzea, ikerkuntzarako funtsak lortu zituen eta kide juduak atxiki zituen. Hala ere, presiopean, gizarte erudituak, Plancken gidaritzapean, pixkanaka boterearekin bat egin behar du; zientzialaria Führer-en omenez hitz egitera, eta agur faxista egitera behartuta dago. Planckek funtzio ofizial orori uko egin zion 1938an. Hala ere, gai sentiberei buruzko hitzaldiak ematen jarraitu zuen, hala nola «Zientzia eta erlijioa», non Jainkoarengan sinestea onartu baitzuen, baina ez kristauena.

Bizitzaren amaieran, dio:

Bizitza pribatua

1887ko martxoaren 31n, Planck Marie Merckekin (1861- 1909) ezkondu zen. Marie Merck Municheko bankari baten alaba zen, eta ikaskide baten arreba^[9]. 1888an, Max Planck aita izan zen^[9].​ Bikotea Grunewalden finkatu zen, Berlingo aldiri batean. Lau seme-alaba izan zituzten guztira, eta guztiak bera baino lehenago hil ziren. Bere seme zaharrena, Karl, 1888an jaioa, 1916ko maiatzaren 26an hil zen, Verdungo guduan^[9].​ Alaba bikiak, Grette eta Emma, 1889an jaioak, 1917ko maiatzaren 15ean eta 1919ko azaroaren 21ean hil ziren, hurrenez hurren^[9][10].​​ Seme gazteena, Erwin, 1893an jaioa, gerra-preso hartu zuten Frantzian^[10]. Erwin oso lotuta egon zen aitarekin gerra arteko garaian, eta Weimarko Errepublikan kargu administratibo garrantzitsuak izan zituen. 1944an, atxilotu egin zuten, Hitler, 1944ko uztailaren 20ko atentatuko parte gisa, hiltzen saiatzea leporatuta. 1945eko urtarrilaren 23an exekutatu zuten^[11].

1909an Marie hil ondoren, Planck berriro ezkondu zen, 1911ko martxoaren 14an, Marga von Hößlin (1882-1948) Marieren ilobarekin^[10]. Bikotearen seme bakarra 1911ko abenduan jaio zen, ezkontzaren urte berean^[10].​ Bigarren Mundu Gerran, Errusiaren aurkako kanpainan, parte hartu zuen. Obergefreiter (kabo nagusia) gisa itzuli zen handik. 1954an hil zen, poliomielitis baten ondorioz^[10].

Piano-jotzaile bikaina zen, eta musikaren teoriaz ere idatzi zituen zenbait lan. Batzuetan, Joseph Joachim biolin jotzailearekin jotzen zuen, edo geroago Albert Einsteinekin. Aurkikuntza berrien ezagutza teorikoaren ondorioez eta izadiaren zientzien eta erlijioaren arteko erlazioez ere arduratu zen. Positibismoaren eta pragmatismoaren etsaia zen, eta uste osoa zuen izadiaren zientzietan egia objektibo bat badela; alegia, kausalitate printzipioak guztizko balioa duela zioen.

Plancken konstantea

Plancken konstantea Quantumen teoriaren konstante unibertsala da. Sinboloa h da, eta balioa 6,625 x 10⁻³⁴ joule segundo. Quantum bateko irradaren energia (E) eta irradaren maiztasuna (h) erlazionatzen ditu formula honen bidez: E = h. Azken honi Plancken legea deitzen zaio; quantumen mekanikako oinarrizko legea da. Irrada elektromagnetikoa banakako sortatan edo fotoietan bilduta dagoela dio, eta bakoitzaren energia aipatu den formulak adierazten du.

Argitalpenak

• Planck, M.. (1900). «Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung» Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft 2: 202–204.. Itzulpena ter Haar, D.. (1967). «On an Improvement of Wien's Equation for the Spectrum» The Old Quantum Theory. Pergamon Press, 79–81 or..
• Planck, M.. (1900b). «Zur Theorie des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspectrum» Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft 2: 237.. Itzulpena ter Haar, D.. (1967). «On the Theory of the Energy Distribution Law of the Normal Spectrum» The Old Quantum Theory. Pergamon Press, 82 or..
• Planck, M.. (1900c). «Entropie und Temperatur strahlender Wärme» Annalen der Physik 306: 719–737.  doi:10.1002/andp.19003060410. Bibcode: 1900AnP...306..719P..
• Planck, M.. (1900d). «Über irreversible Strahlungsvorgänge» Annalen der Physik 306: 69–122.  doi:10.1002/andp.19003060105. Bibcode: 1900AnP...306...69P..
• Planck, M.. (1901). «Ueber das Gesetz der Energieverteilung im Normalspektrum» Annalen der Physik 309: 553–563.  doi:10.1002/andp.19013090310. Bibcode: 1901AnP...309..553P.. Translated in Ando, K.. On the Law of Distribution of Energy in the Normal Spectrum. .
• Planck, M.. (1903). Treatise on Thermodynamics. Ogg, A. (transl.) London: Longmans, Green & Co.
• Planck, M.. (1906). Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung. Leipzig: J.A. Barth.

• Planck, M.. (1914). The Theory of Heat Radiation. Masius, M. (transl.) (2nd. argitaraldia) P. Blakiston's Son & Co..
• Planck, M.. (1915). Eight Lectures on Theoretical Physics. Wills, A. P. (transl.) Dover Publications ISBN 0-486-69730-4..
• Planck, M.. (1908). Prinzip der Erhaltung der Energie. Leipzig.
• Planck, M.. (1943). «Zur Geschichte der Auffindung des physikalischen Wirkungsquantums» Naturwissenschaften 31: 153–159.  doi:10.1007/BF01475738. Bibcode: 1943NW.....31..153P..

Aitorpenak

Haren ohorez izendatu ziren:

• 2009an, Europako Espazio Agentziak bi tonako Planck satelitea jarri zuen espazioan mikrouhin-hondoko erradiazioan anisotropiak detektatzeko^[12], Horizon 2000 programa zientifikoaren barruan.
• 1970ean, Planck kraterra^[13] eta Vallis Planck harana^[14] Ilargian.
• 1949an, Max Planck Elkartea, Kaiser Wilhelm Gesellschaft-en oinordekoa.
• 1938an, Max Planck Fisika Institutua, lehenago Kaiser Wilhelm izena zuena.
• 1938an, Planckia asteroidea (1069)^[15].
• 1929an, Max Planck domina, Alemaniako Fisika Elkartearen fisika teorikoko sari gorena.

• 
  Max Plancken monumentua Berlingo Humboldt Unibertsitatean, Bernhard Heiligerren lana 1948/1949.
• 
  1952 urteko zigilua
• 
  Bi marko alemaniar txanpon Max Plancken irudiarekin.
• 
  Berlingo Humboldt Unibertsitateko eraikin nagusiko plaka, 1958an jarria.
• 
  Plancken bustoa Berlingo Magnus-Hausen.
• 
  Max Plancken omenezko plaka, Grunewaldeko etxean. 1989ko urriaren 4an jarria.
• 
  Max Plancken hilobia Göttingeneko hilerrian.

Erreferentziak

Bibliografia osagarria

• Max Planck. (2015). Positivismo y mundo externo real. Encuentro ISBN 978-84-9055-120-2..
• Max Planck. (2000). Autobiografía científica y últimos escritos. Nivola ISBN 9788495599049..
• (Ingelesez) Robitaille, Pierre-Marie. (10/2007). «Max Karl Ernst Ludwig Planck (1858-1947)» Progress in Physics 34: 117-120...

Ikus, gainera

• Fokker-Planck ekuazioa
• Plancken denbora
• Plancken konstantea
• Planck luzera
• Plancken unitateak
• Quantumen teoria
• Uhin-partikula dualtasuna

Kanpo estekak

• Datuak: Q9021
• Multimedia: Max Planck / Q9021